Sosial bərabərsizlik və iqtisadi inkişaf:Həyat keyfiyyətini necə yaxşılaşdırmaq olar?

"Bərabərlik son məqsəd deyil, cəmiyyəti gücləndirən və onun inkişafına töhfə verən bir prosesdir" - Gunnar Myrdal, isveçli iqtisad

Əlbəttə, iqtisadi artım yaxşı şeydir, amma heç də həmişə ədalətli deyil! Necə deyərlər, “hamı böyüyür, amma hamı əldə etmir”... 
Söhbət ondan gedir ki, sürətli iqtisadi artıma baxmayaraq, bir nəfər işə “dəbdəbəli CİP”də, digəri isə izdihamlı avtobusda bir ayağı üstə dayanaraq gedir. Biri yaşıl parkları və özəl məktəbləri olan rahat ərazidə yaşayır, digəri səs-küylü emalatxanaların və əbədi tikintilərin yanında yaşayır. Amma sosial bərabərsizlik təkcə maddi sərvətlə məhdudlaşmır. Bu, sadəcə olaraq, başqalarının sərvətinə paxıllıq və ya fərqli reaksiya deyil... O, kapitalın yığılması prosesini və ən əsası, kapitalın verdiyi imkanlara qeyri-bərabər çıxış əldə edilməsini əks etdirir. Bu qrupların nümayəndələrinin həyatda uğur qazanmaq şansları, yumşaq desək, çox fərqlidir. Eyni zamanda, sosial bərabərsizlik həmişə istənilən cəmiyyətin bir hissəsi olub və olacaq. Sadəcə olaraq, əhali təbəqələri arasındakı uçurumun kritik həddə çatmasına imkan vermək olmaz. Tarix artıq hamını bərabərləşdirmək cəhdini görüb (SSRİ-də), lakin bu təcrübə uğursuzluğa düçar oldu - insan təbiəti belə bir sınağa tab gətirə bilmədi.
Bu gün texnologiyalar bərabərsizliyə çox ciddi təsir göstərir. Avtomatlaşdırma və rəqəmsallaşma bir tərəfdən yeni imkanlar yaradır, digər tərəfdən isə ənənəvi sektorlarda iş yerlərini azaldır. Yüksək texnologiya sənayesində işləmək bacarığına malik olan insanların uğur qazanma ehtimalı dəyişikliklərə uyğunlaşmaq üçün mübarizə aparanlardan daha yüksəkdir. Bu yaxınlarda bir taksi sürücüsü ilə danışırdım. O, iki ali təhsili olmasına baxmayaraq, ixtisası üzrə iş tapa bilmədiyindən və məcburən taksi sürməsindən şikayətləndi. Onun təxminən 45 yaşı var və təhsili fəlsəfə və ya filologiya sahəsindədir (dəqiq yadımda deyil). Belə sahələrdə iş tapmağın çətinliyi çox vaxt məhdud sayda vakansiya və yüksək rəqabət olması ilə bağlıdır. Bu hal sosial bərabərsizliyin dərinləşməsinin qarşısını almaq üçün insanların yenidən hazırlanmasının və yeni əmək bazarı şərtlərinə uyğunlaşdırılmasının nə qədər vacib olduğunu açıq şəkildə göstərir.
Mən, peşəkar inkişaf üçün şərait yaratmaq, təlim və sahibkarlıq üçün imkanlar təklif etmək zərurəti haqqında yazıram. Bununla belə, sual yaranır: buna real tələbat varmı? Təəssüf ki, bu gün çoxları özünü inkişaf etdirmək üçün ağır işdən və davamlı səylərdən qaçmağa üstünlük verir. Razılaşın ki, hər kəs yaxşı yaşamaq istəyir, lakin dəyişmiş dünya hər kəsin öhdəsindən gələ bilməyəcəyi daimi təlim və kvalifikasiyanın təkmilləşdirilməsini tələb edir. İnsanlar iddia edirlər ki, yenidən öyrənmək asan iş deyil. Amma sonda nə baş verir? Uğur və ya firavanlığa zəmanət deyil, onlara nail olmaq üçün bir şansdır. Fikrimcə, insanlar hələ buna hazır deyillər.
Amma buna baxmayaraq, ilk addımlardan biri insanların əlçatan və keyfiyyətli təhsillə təmin edilməsi olmalıdır - xüsusən də əmək bazarında tələbat olan sahələrdə. Bu, yaxşı məvacibli işin və sosial vəziyyətin yaxşılaşdırılmasının açarıdır. Ancaq təkcə təhsil kifayət olmaya bilər. Bəzi insanlar biznes qurmaq üçün təkcə peşəkar biliklərə deyil, həm də bacarığa ehtiyac duyurlar. Çox vaxt belə hesab edilir ki, bunun üçün ilkin kapital kifayətdir. Lakin müvafiq bilik olmadan uğur əldə etmək mümkün deyil. Necə deyərlər: “İnsana balıq ver, bir gün tox olacaq. Ona tilov ver və o, ömrünün sonuna qədər özünü dolandıra biləcək”. Bu "tilov" biznesdə müstəqil şəkildə iş yerləri yaratmağa və pul qazanmağa imkan verəcək bilik və bacarıqlardır. Sual ondan ibarətdir ki, insanlar bu çətinliyin öhdəsindən gəlməyə hazırdırlarmı?
Sosial bərabərsizliyin azaldılmasında effektiv sosial müdafiə sistemi heç də az əhəmiyyət kəsb etmir. O, yoxsullara dəstək, keyfiyyətli tibbi xidmət və mənzil imkanlarını təmin edir. Bunlar cəmiyyətdə yoxsulluğu və bərabərsizliyi azaldan real tədbirlərdir. Artıq dünyada düşünülmüş iqtisadi və sosial tədbirlər sayəsində sosial bərabərsizliyi əhəmiyyətli dərəcədə azaltmağa nail olmuş ölkələrin nümunələri var. Skandinaviyada (məsələn, İsveç və Danimarka) sosial proqramlar və mütərəqqi vergilər dünyada ən aşağı yoxsulluq səviyyəsinə nail olmağa imkan verib. Bu ölkələrin nümunəsi göstərir ki, yalnız cəmiyyətin bütün təbəqələri üçün bərabər imkanlar yaradıldıqda davamlı inkişafa nail olmaq mümkündür.
Cənubi Koreya digər parlaq nümunədir. Burada təhsilə qoyulan investisiyalar təkcə universitetlərlə məhdudlaşmayıb. Hakimiyyət orqanları kadrların yenidən hazırlıq proqramlarını fəal şəkildə inkişaf etdiriblər. Bu, iqtisadiyyatdakı dəyişikliklərə baxmayaraq, yaşlı insanlara əmək bazarında tələbatda qalmağa imkan verib. Nəticədə ölkə varlı və kasıblar arasındakı uçurumu aradan qaldıra, orta təbəqəni gücləndirə bilib.
Azərbaycan da əhalinin qocalması və miqrasiya kimi qlobal demoqrafik problemləri həll etməli olacaq. Xüsusən də, həssas vəziyyətə düşə biləcək yaşlı insanlara dəstək olmaq üçün tədbirlər görülməsi vacibdir. Artıq bu istiqamətdə addımlar atılır, infrastruktura və sosial proqramlara böyük sərmayələr yatırılır. Lakin şəhər və kənd arasında balansın pozulması problemi qalmaqdadır: şəhərlər çiçəklənir, kənd yerləri isə hələ də geri qalır. Bununla belə, kiçik biznesə dəstək proqramları və gənclər üçün təşəbbüslər gələcək uğurun əsasını təşkil edir. Əgər biz qadınlar, xüsusən də kənd yerlərindəki qadınlar üçün bərabər imkanlar yarada bilsək, bu, hər kəsin həyat keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması istiqamətində mühüm addım ola bilər.
Məsələn, Azərbaycan kimi böyük gəlir mənbələrinə malik olmayan Gürcüstan turizm və kənd təsərrüfatına arxalanır. Bu məcburi, lakin ağıllı seçimdir, regionları inkişaf etdirməyə və şəhərlə kənd arasında körpü yaratmağa kömək edir. Mikrokredit proqramları və təsərrüfat dəstəyi insanlara iqtisadiyyatda iştirak etmək və həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq imkanı verir. Bundan əlavə, Gürcüstan yerli sənətkarlığı və ənənəvi əkinçiliyi dəstəkləməklə öz mədəni irsini qoruyub saxlayır. Bu da təkcə iqtisadiyyatı stimullaşdırmır, həm də milli kimliyi gücləndirir.
Azərbaycan başqa ölkələrdən çox şey öyrənə bilər. Məsələn, Gürcüstanın mərkəzdənqaçma və regionlara dəstək təcrübəsi, yaxud Skandinaviya ölkələrinin effektiv sosial müdafiə sisteminin yaradılmasına yanaşması faydalı ola bilər. Necə deyərlər, “ən yaxşı inkişaf hər kəsin hiss etdiyi inkişafdır”. Əgər ölkənin hər bir sakini iqtisadi tərəqqinin bəhrəsini hiss etsə, bu, təkcə ağıllı siyasətin nəticəsi deyil, dövlətin uğurlarının insanların həyatında da öz əksini tapmasının canlı sübutu olar...(pressklub)